Door Hilde Bolt & Ronald Becker

Onbehagen in de wereld van vandaag

Vooruitblik op een avond met Paul Verhaeghe in het Coaching Magazine Café

Op vrijdag 28 oktober 2022 is Paul Verhaeghe te gast tijdens het Coaching Magazine Café. We hadden ter voorbereiding een mooi gesprek waar we op de avond zelf dieper op in zullen gaan. We geven een kleine vooruitblik.

Paul Verhaeghe

We worden in ons leven door twee basismotieven bepaald: het verlangen naar verbinding én het verlangen naar autonomie. Het leven blijft steeds een zoeken naar een evenwicht tussen deze twee. De samenleving waarin we opgroeien is bepalend voor de vormgeving. Elke maatschappij spiegelt haar leden een ideale identiteit voor, en bepaalt in dezelfde beweging haar afwijkingen. In deze huidige leefwereld zien we een verplichting tot autonomie, maar in de praktijk levert het vooral pseudo-autonomie op en weinig verbinding, waardoor we geen van beiden hebben.

We gaan op 28 oktober onder andere in op de maatschappelijke evolutie in ideaalbeelden en welke stoornissen en afwijkingen daarbij horen.

Thema’s die hierbij horen zijn geremdheid en mateloosheid, verboden en verplichtingen, versnelling en daardoor de verdwijning van diepgang, en de mythe van maakbaarheid.

Ik zie hoe de maatschappelijke evolutie van de afgelopen vijfentwintig jaar op een ruim aantal mensen traumatische effecten heeft, omdat ze te kampen krijgen met chronische stress. Dezelfde maatschappelijke evolutie heeft ook een verschuiving teweeg gebracht in ons beeld van ‘normaliteit’: wat zien wij als normaal en wat als ‘gstoord’, als een stoornis? En deze ontwikkeling heeft ook een enorme impact gehad op de hulpverlening. De wijze waarop het begrip ‘veerkracht’ tegenwoordig gehanteerd wordt, is een illustratie van een evolutie in ons vakgebied die ik echt fout vind.

Een van de moeilijkheden waar ik zelf mee blijf worstelen, na 40 jaar ervaring in de praktijk van de therapeutische sector, is dat een groot deel van de problemen die in onze consultatiekamer komen dus een maatschappelijke achtergrond hebben, naast de klassieke familiale inbedding. Maar dan kom je voor een dilemma te staan. Als je vaststelt dat iemand serieus in de knoei zit door een combinatie van die persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling, dan heb je twee mogelijkheden.

Je kan het accent leggen op de negatieve impact van de maatschappelijke ontwikkeling, bijvoorbeeld bij burn-out, maar dan maak je van iemand een slachtoffer. En kom je samen met je cliënt in de rol van aanklager ten aanzien van de maatschappij. Dat is de fout geweest van de anti-psychiatrie van jaren geleden en daar is ook niemand mee geholpen.

Ofwel leg je het accent op het individu, dat blijkbaar geen weerstand heeft kunnen bieden tegen de druk vanuit zijn omgeving. Zonder dat je het beseft ga je die man of vrouw een schuldgevoel aanpraten: hij/zij heeft te weinig veerkracht en moet wat flinker worden. Ook dat helpt natuurlijk niet.

Dat dilemma is tegenwoordig uitdrukkelijk aanwezig in de therapeutische sector. Je spreekt met iemand die duidelijk in de knoei zit en daar niet zelf om gevraagd heeft, en eerder in de slachtoffer-rol zit dan in de daderpositie. Maar om hem eruit te halen mag je die kant niet opgaan. Hoe ga je hier dan wel mee om, hoe kun je die man of vrouw weerbaar maken en toch erkennen dat het niet zomaar zijn/haar fout is.

Ronald Becker

Het risico is vaak dat je iemand gaat helpen met een soort Empowerment, ‘leren leven in de context’ en dat vind ik vanuit onze achtergrond een dilemma omdat we dan aansturen op een overlevingsstrategie en/of cognitieve oplossingen terwijl het gaat om een groter achterliggend probleem.

Paul Verhaeghe

Dit is inderdaad waar en juist niet de bedoeling. Ik was onaangenaam verrast toen ik hoorde dat een van de manieren om stress bij kinderen aan te pakken erop neerkomt hen ‘stressbestendiger’ te maken. Dat sluit aan bij de aanpak bij volwassen, waar men bij wijze van hulpverlening hun perceptie van stress wil wijzigen.

En dan vraag ik me af: wie denkt er zoiets uit? Waarom niet meteen denken aan het creëren van een omgeving waar kinderen minder stress ervaren? Een in mijn ogen normale omgeving dus. Maar dergelijke benaderingen worden vandaag de dag als ‘normaal’ gezien.

Hilde Bolt

U schrijft in uw boek Wat brengt u hier, dat mensen een actieve of passieve houding hebben aangeleerd ten aanzien van het leven. Dit kom ik ook in mijn werken tegen, dat mensen nooit de keuze of regie hebben ervaren in het leven. Dit is een intensief proces om te veranderen. In Nederland zie je bijvoorbeeld bij een burn-out dat er zoveel naïviteit bestaat ten aanzien van wat het van mensen vraagt om werkelijk te veranderen, het gevoel hebben dat ze zelf een keuze kunnen maken en wat voor tijd hiervoor nodig is. Dit zie je bijvoorbeeld terug bij de aanvragen van offertes voor burn-out coaching en het ingeschatte aantal gesprekken.

Paul Verhaeghe

Het is bij ons anders, maar niet beter. Bij jullie (Nederland-red.) is het meer georganiseerd vanuit privé-initiatieven. Dat is bij ons bijna ondenkbaar. Het loopt altijd via officiële instanties, via GGZ en klinieken met een ambulante afdeling, en overal zijn er gigantische wachtlijsten.

De privésector probeert wel een plaats te verwerven in het geheel, maar bij lange na niet zoals bij jullie. Zo’n offertetraject is in Vlaanderen eerder zeldza am.

Hilde Bolt

Wat zie u in de huidige maatschappij bij verschillende generaties?

Paul Verhaeghe

We hebben een fundamentele ommekeer meegemaakt in de problematieken die wij zien. Ondertussen zijn we al zoveel verder in de tijd dat velen het niet meer zien als een ommekeer. Tot het einde van de jaren ’70 was de psychotherapie iets wat voornamelijk gericht was op bevrijding, op het wegnemen van schuld en het op een andere manier leren omgaan met lichamelijkheid. Dat richtte zich op een generatie die opgevoed was met en hyperstreng Über-Ich, met een verbod op seksualiteit en lichamelijkheid en met heel zwart-witte binaire genderrollen. Dat hebben we allemaal acher ons gelaten, wat een goede zaak is. Helaas is er een overcorrectie gebeurd, en hebben we veel meer het omgekeerde, want de huidige maatschappij verplicht ons om te genieten en te consumeren.

De problemen van een vorige generatie ware gebaseerd op verbod en frustratie, de huidige hebben te maken met ontremming. Dat is echt wel een ommekeer, die bijvoorbeeld zichtbaar wordt in de sterke toename van de forensische psychologie en psychiatrie en het aantal mensen onder TBS.

Mensen van verschillende generaties kijken ook met een verschillende blik. De 40-ers en 50-ers hebben de maatschappelijke evolutie nog meegemaakt. En zo zijn de 20-ers weer het product van deze evolutie en van de huidige samenleving, die een

‘struggle for life’ geworden is met een uitsluitingsmaatschappij tot gevolg. Zo zitten jong-volwassenen bijvoorbeeld vast in een dubbele boodschap.

• Je bent vrij, je hebt alle mogelijkheden, je bent ‘autonoom’
• Je moet wèl efficiënt-productief zijn, het ‘beste’ uit jezelf halen, en dat bovendien steeds meer

Het gevolg hiervan is een ‘innerlijke’ dwang – tussen aanhalingstekens, want het komt uitdrukkelijk uit de maatschappij, gecombineerd met een verlangen om te willen voldoen aan externe ideaalbeelden.

Denk aan:

• Vrouwen die zich uithongeren om aan het schoonheidsideaal te voldoen
• Professionals die zich uit de naad werken om hun ‘targets’ te halen
• Jongeren die aan de ideale beelden van de sociale media willen beantwoorden en dus voortdurend het gevoel hebben dat ze falen

Hierdoor zijn nieuwe ‘stoornissen’ en problematieken ontstaan, waarbij mensen of te veel of te weinig voldoen aan het ideaal. Te veel zie je terug bij narcisme en psychopathie en te weinig bijvoorbeeld in faalangst, autisme en borderline problematiek, waarbij labeling ‘een verontschuldigende verklaring’ is geworden.

Paul Verhaeghe is van opleiding klinisch psycholoog, van vorming psychoanalyticus. Zijn eerste doctoraat (1985) handelde over hysterie, zijn tweede (1992) over psychodiagnostiek. Hij werkt als gewoon hoogleraar aan de universiteit van Gent. Sedert 2000 gaat zijn belangstelling vooral naar de invloed van maatschappelijke veranderingen op psychologische en psychiatrische moeilijkheden.